Halkların kültüründeki en güçlü sembollerden birisi “yol”dur. Yol, Türk mitolojisindeki en önemli mekanlardandır. Kadim bozkır halklarının kültüründeki temel motiflerden olmuş yol, uğurun ve hayrın ifadesi olarak kabul görmüştür. Eski Türkler “uğur” kelimesini aynı zamanda yol iyesinin isimi olarak zikrederlerdi. Ritüellerde ve mitoloji içerisinde yol, uğur, talih ve hayır aynı anlam çerçevesinde kullanılmıştır. “Yol” hikâye anlatımına da verilen isimdir aynı zamanda. Öte yandan “yol” eski Türk kültüründe töre ve yasaya verilen bir diğer isimdi, töreler herkesin yürümesi gereken yol olarak görülürdü. “Yolunu kaybetmek” gibi günümüzde de kültür içerisindeki yerini koruyan ifadeler, töreyi terk etmek, halkından ve kültüründen ayrılmak anlamlarında kullanılırdı. Bu ifade eski Türk kültür dünyasında, aynı zamanda ata ruhlarına da ihanet etmek anlamına gelirdi. Yol doğru olduğuna inanılanı yapmak anlamını da taşır.
Eski Türk kültüründeki yol ile ilgili karşımıza çıkan bir başka motifte “Ala Atlı Yol İyesi” olarak zikredilen bir iye (ruh)-kam (şaman) hakkındaki inanıştır. Şüphesiz bu inanışın İslamlaşmayla daha sonraları “Boz Atlı Hızır” kültüne dönüştüğünü düşünmek yanlış olmaz. Yine benzer şekilde inanışa sahip “Yer Yol Payana” kültü de farklı isimlerle anılan aynı kültün yansımalarıdır. Animizm temelli eski Türk inancı Gök Tanrı (Şamanizm, Tengricilik) dinine göre, tabiattaki her varlığın bir iyesi olduğu inanışı hakimdi. Bu doğrultuda yolunda bir iyesi olduğuna inanılmaktaydı. Bu ruh genellikle Ala Atlı Yol İyesi, Boz Atlı Yol İyesi, Yol Ruhu, Yol İyesi, Yol Tengri şekillerinde adlandırılırdı.
Yol iyesi yolların koruyucu ruhu olarak kabul edilir. Her yolun hâkim sahibi bir iye vardır. Bunlar, yolların üzerinden geçenlerinde kaderlerine müdahale edebilen ruhlardır aynı zamanda. Bu iye art niyetli kişileri yolundan şaşırtabilme yetisine sahiptir. İnanışa göre art niyete sahip kişiler, her gün adımladıkları yolu bile kaybedip, bir anda kendilerini karanlık bir ormanda görebilirlermiş. Kimi zamanlarda yol iyesinin müdahalesiyle fırtınalar içerisinde kaybolup gidebilirlermiş. Soğuktan donmuş halde bulunan bazı insanların yol iyesinin etkisine maruz kaldığına inanılırdı. Yola saygısızlık edenlerin, yolda günah işleyenlerin ve kötü niyetlilerin, yoldan geçerken mutlaka bir belaya yada kazaya denk geleceğine dair inanış vardı.
Yol iyesinin yanında “Yolak İyesi” olarak adlandırılan patikaların koruyucu ruhu inanışı da vardı. Yine benzer şekilde geçitlerin ve tehlikeli vadilerin de iyesi olduğuna inanılmaktaydı. Bu iyelerde tıpkı yol iyeleri gibi sahip oldukları patikaları ve geçitleri korumaktaydı. Eski Türk inanç dünyasına sahip insanlarca, yollardan ve bazı tehlikeli geçitlerden geçerken buranın iyesini memnun etmek ve onun korumasını almak adına, bir takım ritüeller uygulanmaktaydı. Bu anlamda insanların kurban kestikleri, saçı (kansız kurban, yiyecek vb.) sundukları ve obolar (ritüeller için hazırlanmış taş yığınları, dilek için bırakılmış taş yığınları) oluşturdukları bilinmektedir.
(obo örneği)
Kaynaklar
Deniz Karakurt: Türk Söylence Sözlüğü
Celal Beydili: Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük
