Abası/Abakı, Yakut Türklerinin inanışına göre kötülükleri temsil eden ve kötülüklerden korunmak için kendilerine kurban sunulan ruhlar/iyelerdir. Bazı Türk topluluklarında “Albıs/Alkarısı” vb. iyelerle bazen bir tutulur, bazen Alkarısı le ilişki içerisinde kabul edilir.
Dişleri demirden, tek gözlü, tek ayaklı veyahut bazen ayaksız ve kel olan bu ruhların yerin altını mekân tutuğuna inanılır ve leşlerle beslenirler. İnsanlara zarar verebilirler ve insan ruhunu kaçırabilirler. İnsanları delirtip yolundan çıkarabilirler. Bu ruhların aynı zamanda kötü görünümlü ve zararlı canlıları yaratanlar olduğuna inanılır. Abasılar genellikle tek sıra halinde gezinirler ve dilediklerinde görünmez olabilirler. Yalnızca kamlar/şamanlar onları görebilirler. Ayı zamanda bu kötü ruhların da yeraltına inen ruhları göremediği söylenir. Bu kötücül ruhların çoğunlukla yalnız kişilere, hastalara, çaresiz ve zor durumdaki kişilere musallat olduğuna inanılırdı. Bu kötücül ruhların musallat olması neticesiyle hastalanmaya “Tolaysı” denmektedir.
Abakı, Türk kültüründe bahçelere bağlara dikilen korkuluklarında ismidir. Korutucu olması, korkutmak eyleminde bulunması bu durumun temelini teşkil eder. Bu uygulama da esasında Türk Şamanizm’inde yer alan kötü ruhlardan korunmak amacıyla dikilen heykelcikler, sembolik direkler ya da ongunların (tam karşılığı olmasa da bir nevi totem) zamanla aldığı yeni bir haldir. Bütün bu durumlar gerek mitolojik arka planda gerekse kültürel motifler içerisinde birbiriyle yoğun ilişki içerisindedir.
Buk denilen ruhlar da abası/abakı ile benzer olarak anılır. “Puh” ya da “Bug” şeklinde de zikredilirler. Moğollar “Bukh” şekline telaffuz eder. Buk, kötü kişiliğe sahip insanların ruhları için kullanılırken, doğa içerisindeki kötü varlıklar için de kullanılan bir terimdir. Bu kelimenin diğer anlamları, felaket, afet ve hastalıktır. Bu terimlerin hepsi bilindiği gibi kötü ruhlarla ilişkili görülür. Bu ruhların insanlara musallat olması, kötü ruhlarla insanların bağlanması inanışı, ceza zinciri olan pranga kelimesinin Türkçe karşılığı olan kelimede de kendisini gösterir; bu anlamda inanların ayağına takılan zincire, tıpkı insanların ayağını bağlayan kötü ruhlar gibi bukağı/bukak denilirdi. Kişinin zincirlenmesi bir anlamda kötü ruhların musallat olmasıyla den görülmekteydi. Moğolca ve Tunguzlarda “Buk” kelimesi endişe anlamına da gelmektedir. Yine korkmak, üzülmek vb. anlamlara kelen kelimelerin kökeninde de aynı sözcük yer alır. Geceleri gezinen ve olumsuz/uğursuz anlamlar yüklenen puhu kuşu yani baykuşunda bahsi geçen anlamlarla ve sözcükle ilişkili olduğu yönünde iddialarda vardır.
KAYNAKLAR
Deniz Karakurt: Türk Söylence Sözlüğü
Celal Beydili: Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük
Jean-Paul Roux: Eski Türk Mitolojisi
Pınar Karaca: Türk Mitoloji Sözlüğü
Naciye Yıldız: Sibirya Türklerinde Mitoloji
