Tam ismi, Piri Muhyiddin İbn Hacı Mehmed olan Piri Reis, 1465 ile 1554 yılları arasında yaşamıştır. Tüm zamanların en ünlü kartograf, deniz bilimci ve kaptanlarındandır. Akdeniz’de Osmanlı egemenliğinin tesis edilmesinde, en önemli role sahip kişilerin başında gelir. Denizcilik için önemli bir tersane bölgesi olan Gelibolu’da dünyaya geldi. Dönemin Kaptan-ı Deryası amcası Kemal Reis’in yanında çocukluğundan beri denizlere açıldı. Bu seferlerinden bazıları da Endülüs Müslümanlarının, İspanya baskısı sebebiyle, Kuzey Afrika bölgesine nakledilmesi üzerine icra edilenlerdi. Bu seferler aynı zamanda onun için bir nevi eğitim süreciydi. Denizcilik ve haritacılık çalışmalarının temellerini bu esnada atmaya başlamıştı. İyi bir gözlemci ve araştırmacıydı.
1511 yılında amcasının ölümü üzerine Gelibolu’ya döndü. Burada iki yıl boyunca denizcilik üzerine araştırmalar ve çalışmalarla uğraştı. Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferine desteğe giden gemilere bindi. Piri Reis’in için bu durum, Mısır coğrafyasında denizcilik ile ilgili kadim bilgilerin peşine düşme fırsatı yaratmıştı. Burada özellikle İskenderiye üzerindeki seferde yapmış olduğu gayret, padişahında dikkatini ilgisini çekti. Burada Piri Reis Osmanlı padişahına hazırlamış olduğu haritayı verdi. Haritanın günümüze sadece yarısı ulaşabilmiştir. Bu harita birinci dünya haritası olarak adlandırılmıştır.
Daha sonra tekrar Gelibolu’ya çekilen Piri Reis, Akdeniz’deki denizcilere yardımcı olacak Kitab-ı Bahriye’yi (Denizcilik kitabı) kaleme aldı. Dönemin denizcileri için önemli bir kaynak olan bu eseri, İbrahim Paşa aracılığıyla Kanuni Sultan Süleyman’a sunan Piri Reis, 1528 yılında yeni yaptığı çalışmalarla ayrıca ikinci bir dünya haritası çizmiştir.
Padişah Kanuninin de ilgiyle yaklaştığı Piri Reis kısa sürede devlet içerisinde yer etmeye başladı ve Hint Donanma kaptanlığına kadar yükseldi. Portekizlilerle bu görev sırasında Umman Denizi, Basra Körfezi ve Kızıldeniz’de mücadeleye girdi, Osmanlı donanmasını komuta etti. Bazı önemli başarılara da adım attı. Ancak bu görev dönemin bazı siyasi çekişmelerinin de bir sonucu olarak, Piri Reis’in sonunu getirecekti. Mısır Valisi Semiz Ali Paşa ve Basra Valisi Kubâd Paşa’nın kışkırtmaları sonucu Kanuni 1554 yılında Piri Reis’i idama gönderecekti.
Çalışmaları
Piri Reis’in çalışmaları içinde üç tanesi denizcilik için hayati önemde olmuştur ve çok değerli kabul edilmiştir. Bunlar bahsettiğimiz gibi, birinci ve ikinci dünya haritaları ve Kitab-ı Bahriye’dir.
Birinci dünya haritası, 1929 yılında Topkapı Sarayı’nda üzerindeki notun okunması ile bulundu. 1513 yılında çizilen harita padişaha sunulduktan sonra 1929’da Topkapı’da tekrar bulununcaya kadar bekledi. Ancak geriye kalan sadece haritanın bir bölümüydü. Geriye kalan haritada Atlas Okyanusunun Afrika ve Amerika kıyıları olmak üzere iki yakasını gösteren kısmı kalmıştır. Parşömen üzerine çizilmiş haritada, bazı adalar, Amerika’nın keşfedilen yerleri ve bu yerleri kimin keşfettiği gibi bazı bilgiler harita zerine işlenmiştir. Haritada ayrıca bahsedilen yerlerin bitki örtüsü ve hayvan çeşitliliğiyle ilgili bilgilerde kaleme alınmıştır. Çok ince ve çok detaylı işlenmiş bir haritadır. Kolomb’un Amerika seyahati bile detaylı olarak not alınmıştır. Bu harita, 87cm uzunluğunda 41cm enindedir. Tam olarak dokuz farklı renk kullanılmıştır. Bu haritayı çizerken faydalandığı kaynakları da yine Piri Reis belirtmiştir. Adeta bir tarif ile haritayı aktarmıştır.
İkinci dünya haritası, birincisinin üzerinden 15 yıl geçtikten sonra çizilmiştir. Günümüze ulaşan ceylan derisi harita parçasında, Grönland, Orta ve Kuzey Amerika bölgeleri gösterilmiştir. Bu haritada sekiz farklı renk kullanılmış, boyutları da 69cm’ye 68cm’dir. İlk haritaya göre daha dikkatli çizildiği anlaşılmaktadır. Piri Reis, bazı yeni eklemeler ve düzeltmeler yapmıştır. Dönemin gelişmelerinin harita üzerine hassasiyetle işlendiği de anlaşılmaktadır.
Piri Reis, Kitab-ı Bahriye eserini ise nazım ve nesir şeklinde kaleme almıştır. Kitap, Akdeniz ve Ege hakkında çok detaylı bir kılavuz olma konumundadır. 1521 yılında yazılan eser içerisinde denizciler için hayati önemde olan haritaları da içeriyor. Kitabı önemli kılan bir diğer niteliği ise, kitabın nasıl yazıldığı hakkında bilgileri de içeriyor olmasıdır. Oldukça detaylı ve açıklamalarla dolu bir kitaptır. Betimlemeleri de oldukça kuvvetlidir. Burada Piri Reis’in amcası ile birlikte yaptığı seyahatlerden de notlar yer almıştır. Piri Reis’in bu kitabı kaleme alma sebebi olarak, bu adar bilgiyi harita üzerinde aktaramayacak olması görülüyor. Bu kitap, içerdiği denizcilik terminolojisi bakımından da değerlidir.
Kaynaklar:
Hüseyin Gazi Topdemir: Bilim Tarihçisi Gözüyle Piri Reis
İdris Bostan: Pîrî Reis
