İran Coğrafyası MS. 5. ve 6. yüzyıllara gelindiğinde oldukça hareketliydi. Sasani İmparatorluğunda yaşanan iç karışıklıklar, yoksulluk ve adaletsizlik sorunları; Ak Hun ve Doğu Roma İmparatorluğu gibi dış tehditler, büyük bir toplumsal hareketi doğurdu. Sasani taht kavgalarının da yaşandığı bu dönemde, yaşananlardan rahatsız olanlar Mazdek etrafında birleştiler. Tam adıyla Mezdek b. Bâmdâd, komün yaşamı savunup hem dini hem de siyasi olarak reformlar yapmayı amaçlamış bir din adamıdır. Mazdek ve hareketinin doktrininin Maniheizm mi yoksa Zerdüştlük kaynaklı mı olduğu tartışmalıdır. Ana eğilim ise Zerdüştlüktür. Mazdek’in kendi yaşamı ve hakkında anlatılan rivayetler de çok çeşitli boyutlarda karşımıza çıkar. Zerdüştlükteki sınıfsal duvarları yıkmaya çalıştığı ve inançta yeni bir görüş ortaya koyduğu bilinmekte, bu da Mazdekiliği doğuracak. Mazdek’in fikirleri ve hareketi Zerdüştlük içerisine bir mezhep olarak da görülmüştür. Zerdüştlüğün yasaklarını ve kurallarını yeniden reforme etmiştir. Sosyal ve ekonomik eşitliğin olması gerektiği düşüncesini destur edinmiş; eğlence, cinsellik, yeme-içme gibi eylemlerin herkesin hakkı olarak görülmesini savunmuştur. Ona göre sadece ruhban sınıfı için veya belli seçkinler için ayrıcalıklar olmamalıydı. Bu görüşler yoksul kesimleri yaşanan tarihsel sürecinde getirdiği etkiyle birlikte, kısa sürede Mazdek etrafında topladı.
Ülke geneline hızlıca yayılan Mazdek hareketi, tüm coğrafyayı derinden sarstı. Peki Mazdek hareketinin savunduğu fikirler nelerdi? Mazdek ve taraftarları yeryüzündeki tüm malların insanlar arasında hakça, eşit bir şekilde bölüşülmesini savunmuşlardır. Zenginliğin ve kaynakların eşit bölüşülmesini ve de seçkin zengin sınıfın ortadan kaldırılmasını savunmuşlardır. Toplum içerisindeki kin ve adaletsizliğin, eşitsizlikten kaynaklandığını ve bir kesimin zenginleşirken, bir kesimin de yoksullaştırılmasından kaynaklandığını savunmuşlardır. Zengin kesimin mallarını zorla alarak, yoksul kesimle bölüşeceklerini ileri sürmüş ve zenginlere karşı harekete girişmişlerdir. Hanedan üyeleri, seçkinler, zenginler, dini çevreler ve yüksek askeri kadrolarla, yoksul halk kesimleri arasında büyük çatışmalar baş göstermiş ve ülke genelinde şiddet hareketleri yaşanmıştır. Mazdek hareketi tamamıyla ortak bir yaşam idealini savunuyordu. Savunduğu düşüncelerden dolayı, ilk komünist toplumsal hareketlerden birisi olarak görülür. Mülkiyete karşı bir harekettir.
Mazdek hareketinin eşitlikçi ve adil yaşam arzusunun, kadınlarında ortak kullanılması gibi bir takım iddialarının olduğu da söylenir. Öte yandan Mazdek hareketinin, sınıflar arası evliliklerin yasaklarını kaldırarak, herkesin istediğiyle evlenebilmesini dayattığı, kadınlar üzerinde kurulan zina kurallarının erkeklerde olduğu gibi kaldırılmasını ve cariyelerin özgürleştirilmesini dayattığı da bilinmektedir. Bütün dedikodular ve askeri baskılar Mazdek Hareketini durduramadı. Zamanla bu güç karşısında çaresiz kalan hanedanı ve imparator Kubad’ı bile etkisi altına alan Mazdek, iyice gücünü arttırdı. Bu durumdan rahatsız olan ruhban sınıf ve Kubad’n oğlu Nûşirevân, düşmanları Ak Hunlardan askeri destek istedi ve Ak Hun süvarilerinin gücüyle kanlı bir şekille isyanı bastırdılar. Ardından, Mazdek’in Nûşirevân döneminde öldürüldüğü belirtilir (524 yada 528). Ancak isyanın doğurduğu fikirler ve yarattığı etki uzun yıllar İran coğrafyasında varlığını sürdürdü.
Kaynaklar:
Belma Dönmez: Eftalit-Sasani Münasebetleri Üzerine
Kenan Has: Mezdekiyye
İbrahim Çeşmeli: Erken İslami Dönem Mazdekizm Kökenli Ezoterik Tarikatların Doktrinleri ve Ritüelleri (7-9. Yüzyıllar)
