Irk Bitig, Doğu Türkistan’da Bin Buda Mağaraları’nda bulunmuş, runik harflerle 9. yüzyılda yazılmış bir fal kitabıdır. Yazarının ismi belli değildir ancak, Tangüntan manastırı müritlerinden birisi tarafından abisi Sangun İtaçuk için yazıldığı anlaşılmıştır. Eserin adı 101. sayfada açıkça Irk (fal) Bitig (kitap) olarak geçer. Kitabın orijinal nüshası British Museum'da bulunmaktadır. Irk Bitig, 1912 yılında Vilhelm Thomsen tarafından ilk olarak yayımlanarak tanıtılmıştır. Türkiye’de ise Hüseyin Namık Orkun, kitabın Türkçe tercümesini yapmıştır.
Irk Bitig bir fal kitabı olmanın da ötesinde tarihi bir öneme sahiptir. Uygur Kağanlığı döneminde Göktürk alfabesi ile yazılmış Uygurca bir metindir. Göktürk alfabeleriyle kitap halinde yazılmış örnek metin olması bakımından değerli bir eserdir. Daha sonra Uygur alfabesi ile de kopyaları yazılarak çoğaltılmıştır. Dönemin kültürü ve inancı hakkında değerli bilgiler sunmaktadır.
Yazım şekli itibari ile metin şiiri andırır. Kitap, toplamda 104 sayfadan oluşmaktadır. Ayrıca 65 paragrafa sahiptir ve her paragrafın başında 1 ile 4 arasında değişik sayılarda kırmızı mürekkeple içi boyanmış siyah daireler mevcuttur. İnsanlar zar atıp çıkan numaraya bakarak ilgili paragraftaki yazıları okuyorlar ve talihlerini öğreniyorlardı.
"Alaca atlı yol tanrısı ben. Gündüz gece koştururum (atımla) ben. Güleryüzlü iki insanoğluna denk gelmiş, insanoğulları korkmuş. 'Korkma' demiş. 'Kut vereceğim ben' demiş. Böyle biliniz. İyidir o."
"Ak benekli doğan kuşum ben. Sandal ağacı üzerinde oturarak mutluyum ben. Böyle biliniz. İyidir o."
"Altın kanatlı yırtıcı kartalım ben. Tenimin tüyleri büyümemişken, denizde yatarak dilediğimi tutarım ben, sevdiğimi yerim ben. Ondan güçlüyüm ben. Böyle biliniz. İyidir o.
Kitabın içindeki paragraflar “bu iyidir” ve “bu kötüdür” yargısı ile sonuçlanmıştır. Genel anlamda eserin dört ana konusunun olduğu anlaşılmaktadır. İlki, insan ve hayvan yaşantılarından hareketle nelerin iyi ve kötü olduğunu göstermek. İkincisi, mitolojik karakterler ve tanrıların mutluluk ve şans sunan varlıklar olduğu ileri sürülmüştür. Üçüncüsü, doğaya dönük tasvirlerle insanlar arsında bağlantı kurup, insanlar hakkında görüşler aktarılmıştır. Son ana konu olarak da insanlara öğüt verilmiştir.
Son bölümde insanlara yapılan öğütte; insanları fazla mala ve şöhrete düşkün olmamaları, emek vererek doğru ve mutlu yaşam sürmeleri tavsiye edilmiştir. Kitabın 36. Paragrafında şöyle bir örnek ifade yer almaktadır “Binlerce ata sahip olma, ondan sana hayır gelmez. Şöhret peşinden gitme, ondan sana mutluluk gelmez”.
Irk Bitig ana omurgasını iyi ve kötü ikilemi üzerinde oluşturmuştur. Bu doğrultuda aslında falların, insanların iyi bir yaşam sürmeleri için rehber olma durumu da söz konusudur. Fallar zorluklar karşısında pes etmemeyi ve mücadeleci olmayı öğütler. Yine insanların kötü yollara saptıklarında durup kendilerini sorgulamalarını ve yanlış yoldan dönmelerini öğütler. Kötülükten dönenin sonu iyi olur denilirken, kötülükte ısrar edenlerin sonunun kötü biteceği fallarda aktarılmıştır. Ayrıca doğanın insan yaşamı içindeki önemi oldukça dile getirilmiş, insanların doğa olaylarını nasıl yorumlamaları gerektiği belirtilmiştir.
Bu kadim fal kitabı, kitabı okuyanlara dolayısıyla topluma öğütler vermektedir. Irk Bitig, İyi ve kötü üzerinden inşa edilen anlatılarla toplumda bir düzen oluşturma gayesi barındırır. Eser kaleme alındığı dönemin kültür ve düşünce dünyasının izlerini günümüze yansıtmaktadır. Son olarak belirtmek gerek, bu kitabın yazıldığı dönem Uygur edebiyatının örneklerini barındıran pek çok eser kaleme alınmıştır. Bunlardan Altun Yaruk, Sekiz Yükmek gibi bazıları günümüze kadar gelebilmiştir. Büyük ölçüde dini metinlerdir.
Kakynaklar
Kuban Seçkin: Irk Bitig: Toplumsal İyi ve Toplumsal Kötünün İnşasında İdeolojik Bir Fal Kitabı
Varis Çakan: Orta Asya Türk Tarihinin Kaynakları
