Canlılar Arası İlişki Türleri ve Ortak Yaşam

Canlılar ihtiyaçlarını karşılamak için, dolaylı ya da doğrudan, mutlaka başka bir türün varlığına ihtiyaç duyarlar. Bu bağlamda baktığımızda Dünya'da tüm canlıların bir ortak yaşama sahip olduğunu düşünebiliriz. Ancak şimdi bahsedeceğimiz ilişkiler, genellikle canlılardan en az birinin; besin, temizlik, üreme ve korunma benzeri ihtiyaçlarının karşılanması amacı birden fazla farklı tür canlının birlikte yaşaması olayıdır. Bu ilişkiler kısa süreli ve isteğe bağlı (fakültatif) ya da ömür boyu ve zorunlu olabilir. Bu ilişkilere genel olarak simbiyoz (sembiyoz) adı verilir. Bu ilişkiler ortak yaşama sahip canlıların (sembiotlar, simbiyontlar ya da simbiyotlar) fayda durumları ve yaşam ortamlarının durumuna göre sınıflandırılır. 

Canlıların Yaşam Ortamına Göre 

Ortakyaşar canlıların birbirlerine göre konumu bu ayrımı sağlar. 

Endosimbiyoz 

Ortakyaşar canlılar zaman zaman fayda kazandığı ya da fayda sağladığı canlıları konak olarak kullanabilirler. Bu durumlarda bir canlı diğer canlının içerisinde dahi yaşamını sürdürebilir, buna endosimbiyoz adı verilir.

Endosimbiyoza en iyi örnek prokaryot bir canlı olduğu kabul edilen mitokondrilerin ökaryot hücrelerin içerisinde yaşamasıdır. Aynı şekilde bağırsaklarımızda yaşayan bakteriler ve iç parazitler. 

Ektosimbiyoz

Ortakyaşar canlılar simbiyotik ilişkide birbirlerini iç konak olarak kullanmazlar. Bit, pire gibi dış parazitler ve likenler iyi birer örnektir. 

Canlıların Fayda Sağlama Durumlarına Göre 

Ortakyaşar canlılar, bahse konu ortak yaşayıştan fayda ya da zarar görürler veyahut hiç etkilenmezler. Ortak yaşayış bu durumuna göre şu başlıklar altında sınıflandırılır: 

Mutualizm (Mutualism)

Ortakyaşar her iki canlı da ortak yaşamdan fayda sağlar. Bazı mutualizm örneklerinde ortak yaşam zorunlu olabilir. Mutualizm terimi yaygın olarak simbiyoz ile anlamda kullanılır. Bunun başlıca sebebi mutualizmin en çok rastlanan ve ilgi göre ortak yaşam ilişki olmasıdır. 

Akasya ağaçları karıncalara yuva sağlar, Karıncalar güvenli bir yuvaya sahip olur ve Akasya ağacını parazitlerden korurlar.

Komensalizm (Commensalism)

Ortakyaşar canlılardan birisi ortak yaşamdan fayda sağlarken diğeri bu birliktelikten etkilenmez. Zararsız tek taraflı birliktelik olarak da bilinir. Bu birlikteliklerde genellikle canlılardan birinin atığı, metabolik yan ürünü, hareketi ya da gövdesi, diğer canlı için besin ya da konak faydası sağlar. Buna en yaygın örnek, ağaçlardaki kuş yuvalarıdır. Kuşlar yuvalarını ağaçlara yaptıklarında ağaç bu durumdan gözle görülür bir fayda ya da zarar görmez, ancak kuşlar konak sağlamış olurlar. 

Otlanan bir zebranın ortaya çıkardığı kökler, balıkçılın yiyecek bulabilmesi bir fırsattır. Zebra bu durumdan etkilenmez ancak balıkçıl fayda sağlar. 

Parazitlik (Parazitizm)

Ortakyaşar canlılardan birisi fayda sağlarken diğeri bu birliktelikten dolaylı ya da dolaysız zarar görür. Parazitlik, konak için zararlı bir tek taraflı birlikteliktir. Parazit canlılar için bu birliktelik genellikle zorunludur. Parazit canlı besin bulmak ya da üremek için konak canlıya muhtaç olabilir. Bu birlikteliğe en iyi örnek, insanda da görülen, kene, bit ve pire gibi dış parazitlerdir. 

Sivrisineklerin dişileri, üreyebilmek için memeli hayvanların kanlarına muhtaçtırlar. Bu birliktelik insana zarar verirken sivrisinekler için faydalıdır. 

Canlılar Arası Diğer İlişkiler

Canlılar arasındaki diğer ilişki türlerini ortak yaşam olarak adlandıramasak da ekolojik dengeyi anlamak açısında bu ilişkileri de bilmek gerekir. Canlılar arasındaki diğer ilişkiler ise kısaca şu şekildedir: 

Kompetisyon / Rekabet

Eğer canlılar fayda sağladıkları ortamda ortak kaynakları kullanıyorlarsa rekabet ortamı gelişir. Bu durumda ortak kaynağı daha iyi kullanabilen ya da daha hızlı üreyen canlı diğerini baskılayacaktır. Buna örnek olarak aynı avlakları kullanan çitalar, aslanlar ve panterler gösterilebilir.  

Antagonizm 

Normal şartlarda birbiri ile fayda ya da zarar ilişkisi olmayan canlıların, birbirleri ile aynı ortamda bulunduklarında bir diğerinin üremesine, gelişmesine, beslenmesine hatta yaşamasına mani olması durumudur. Bu ilişki mantarlar ve bakteriler arasında sıkça görülür. Mantarların metabolik artıkları bakteriler için zehirlidir ya da inhibitör görevi görür. 

Amensalizm

Bitkilerde, bakterilerde ve sucul ortamda yaygın görülen bir ilişki türüdür. Bir türün salgısının diğer türün yaşamasına ya da gelişmesine imkan vermediği durumdur. 

Oportunizm

Gelecekte fayda beklentisi içeren birlikteliktir. Bu birliktelik genellikle mikroorganizmalar ile konak canlılar arasında görülür. Normal şartlarda konağa herhangi bir zararı bulunmayan mikroorganizma, konak canlının vücudunda bağışıklık sorunları olduğunda hastalığa sebep olabilir. 

Sinergizm / Sinerjizm

Farklı ortamlarda yaşayışa sahip canlıların bir araya geldiklerinde metabolik yapılarının değişmesi durumudur. Buna örnek olarak tek başlarına hastalığa sebep olmayan bakterileri başka bakterilerle bir araya geldiklerinde hastalıklara sebep olması verilebilir. 

Predasyon 

Av ve avcı arasındaki ilişkidir. Av ve avcılar karşılıklı evrim yaşarlar. Avcılar, avlarının varlığına bağlı olarak varlıklarını devam ettirebilirler. Avların populasyonu ise avcılar tarafından dengede tutulur. 

Nötralizm

İki tür arasında dolaylı ya da dolaysız herhangi bir ilişki olmayabilir. Bu durumda bir türün varlığı diğer türün varlığından herhangi bir şekilde etkilenmez.