Günümüz Türkiye’si topraklarında geçmişte pek çok ayaklanma ve toplumsal hareket meydana geldi, bunların içerisinde Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde yaşanan iki hareket günümüz siyasal, dini, sosyal ve kültürel yaşamının pek çok noktasının şekillenmeye başladığı zemini yaratmışlardır. Bunlardan ilki 1239-1240 yıllarında Anadolu Selçuklu Devleti’nde ortaya çıkan Babai Hareketi, ikincisi ise 1416 yılında Osmanlı Devleti’nde yaşanan Şeyh Bedreddin Hareketi’dir. Bu iki toplumsal hareketin merkezinde Anadolu’daki heterodoks İslam anlayışına sahip yani Sünni İslam dışındaki kitleler yer almıştır. Günümüz Aleviliğinin önemli iki dönüm noktası olarak kabul edilir. Büyük bir kitlesel etkiye dönüşen bu hareketin siyasi ve dini olmak üzere iki büyük rolü vardır.
Babai İsyanı her ne kadar heterodoks inanca sahip konargöçer ve kısmen konargöçer kitlelerin başını çektiği bir hareket olsa da, içinde çok çeşitli kitleler vardı; yerli halklar ve Hristiyanlar gibi değişik toplumlar ayaklanmada rol aldı.
Hareketin önderleri Amasya’da bulunan Baba İlyas-ı Horasani ve Kefersud’da bulunan halifesi Baba İshak’tır. Ayaklanma ismini de bu şahıslardan almıştır. Bu kişiler 13. yüzyılda özellikle Anadolu, İran ve Irak coğrafyalarında etkinliği yüksek olan Vefaiye tarikatına mensuptular.
Babailer Ayaklanmasının temel sebeplerini dönemin ekonomik, siyasi ve toplumsal sorunları oluşturmaktadır. Özellikle Orta, Doğu ve Güney Doğu Anadolu sahasında etkili olan hareketin, buradaki halk ile Anadolu Selçuklu yönetimi arasındaki sosyal ve ekonomik çatışma zemininde bir ayaklanmaya dönüştüğü görülmüştür. Bu ayaklanmada, halkın içinde bulunduğu zor şartlarda bir kurtarıcı beklemesi ve Mehdi inancı etken bir unsurdur. Hareketin bir yandan dini motivasyonu da vardır. Bu sebeple az bir sürede Sünni İslam dışındaki kitlelerde hızla yayılmış ve kısa sürede devlet karşısında ciddi bir tehdit oluşturacak güce kavuşmuştur. Başta Vefaiye tarikatı olmak üzere, pek çok heterodoks tarikatın içinde yer aldığı ve örgütlediği kitleler, Anadolu’da heterodoks kesimlerin yarattığı ilk büyük toplumsal hareketin doğuşuna sebep olmuştur.
Anadolu Selçuklu sultanı II. Gıyaseddin Keyhüsrev yönetimince yaratılan ciddi ekonomik ve toplumsal rahatsızlık, halkı zor durumda bırakıyordu. Bu ortamda, Baba İlyas dini gücünün de etkisiyle halkı örgütlemeye başlamıştır. Fiilen Baba İshak’ça yönetilen hareket, Adıyaman’dan Amasya’ya oradan Kırşehir’e kadar olan sahada hızla etkili oldu. İsyan sırasında Selçuklular Babailer üzerine 12 sefer düzenledi, Babailer bunların hepsini mağlup etti. Daha sonra Anadolu Selçuklu yönetimi paralı Frank askerleriyle, Kırşehir Malya ovasında son bir sefer daha düzenledi ve burada Babailer mağlup oldu. Babailer bu mağlubiyetin ardından büyük bir katliama uğradı. Sağ kalıp yakalananları başkent Konya’ya götürdüler. Kaçabilenler, Dersim gibi çeşitli sarp coğrafyalara, uzak bölgelere sığındılar. Hareketin önderleri Baba İlyas Amasya’da, Baba İshak’sa Malya ovasındaki savaşta öldürüldü.
Babailer isyanı, her ne kadar dini bir boyuta da sahipse de asla heterodoks Müslümanlar ve Sünni Müslümanlar arasındaki bir çatışma değildir. Bu isyan merkezi yönetime karşı gerçekleşen, siyasi bir toplumsal harekettir. Buna kanıt olarak da isyan esnasında sadece Anadolu Selçuklu ordusunun hedef alınması, Sünni halkla çatışmaya girilmemesi gösterilmektedir. Bu hareket bir bakıma sınıfsal bir çatışmadır. Konargöçer veya kırsal kültürün, yerleşik kültüre karşı bir tepkisidir aynı zamanda da. Babai hareketi çok yönlü bir olgudur.
Babai isyanı neticede Anadolu Selçukluları'nca bastırılmış olsa da sultanı başkentten kaçırtacak kadar, devlet yönetimini korkutacak boyuta varmıştır. Ayrıca bu hareket sonrası devlet çok güç kaybetmiştir. Babai hareketi asıl büyük etkiyi ise tüm bu olaylardan sonra yapmaya başlamıştır. Bu süreç sonrası ayaklanmanın harekete geçirdiği kitleler, Anadolu’da Sünni İslam dışındaki tasavvufi ve mezhepsel hareketler için uygun olan sosyal zemini meydana getirmiştir. Tarihsel olarak Alevilik ve Bektaşilik bu tabanın üzerinden gelişecektir.
Not: Toplumsal Tarihimize yön veren bir diğer ayaklanma olan Şeyh Bedreddin hareketi ile ilgili yazımızı için bakınız: https://www.bilgeyik.com/seyh-bedreddinin-yasami-ve-hareketi-617
Kaynak:
Ahmet Yaşar Ocak: Türk Sufiliğine Bakışlar
