Adaptasyon; canlının belirli bir çevrede hayatta kalma şansını arttıran kalıtsal özelliklerin tümüdür. Bir canlı bu kalıtsal özelliklere sahip olduğunda çevreye adapte (uyum sağlamış) olmuş olur. Adapte olan canlıların hayatta kalma şansı arttığı gibi türün yok olma ihtimali de azalmış olur. Bu özelliğe sahip canlıları nitelendirebilmek içinse adaptif (uyabilen) terimi kullanılabilir. Adaptasyon doğrudan doğal seçilimin sonucudur. Bunu daha iyi anlayabilmek için isterseniz kısaca doğal seçilimden bahsedelim.
Doğal seçilimi anlamak için sizlere şöyle bir örnekten bahsedebiliriz. Çita sürüsünden kaçan geyiklerden hızlı koşanlar hayatta kalacakken yavaş koşan geyikler çitalara yem olacak. Dolayısıyla zamanla yavaş koşan zayıf geyiklerin popülasyonu azalacaktır. Bu doğal seçilim sonucunda hızlı koşan geyikler adaptif canlılar olarak adlandırılacaktır. Burada herhangi bir tür değişimi gözlenmez. Canlı hala aynı canlıdır.
Türlerin kalıtımlarını gelecek nesillere aktarmasında bu denli büyük bir rol oynayan adaptasyon yapısal, davranışsal veya fizyolojik olabilir. Yapısal adaptasyona örnek olarak; deri rengi, vücut şekli, vücut örtüsü verilebilir. Davranışsal adaptasyon için fototropizma (Bitkilerin ışığa doğru gösterdiği yönelme hareketidir) örnek verilebilir. Fizyolojik adaptasyonlara örnek olarak bir zehir üretmek, sümük salgılamak, homeostaz gibi biyokimyasal yollar veya sistemler gösterilebilir.
Ay Çiçekleri (Fototropizma Örneği)
Adaptasyon, doğal seçilimle seçilmiş olan özelliklerdir ve çevrenin etkisiyle oluşmaz. Genetik varyant önceden de vardır onu taşıyan bireye bir avantaj sağlaması için bulunur. Genetik varyantın daha önceden de bulunduğunun ilk kanıtı, Esciherichia coli baktirisindeki rastgele bir değişikliğin nasıl antibiyotik direncine yol açtığı, Luira ve Delbrück'ün yaptığı sendelenim testi sonucu ile ortaya çıkmıştır.
Çevrelerine yeterince uyum sağlayamayan canlılar ya bulundukları ortamdan giderler ya da soyları tükenir. Soy tükenmesi dediğimiz olaysa ölüm hızının doğum hızından daha fazla olması ile gerçekleşir.
Adaptasyon Örnekleri
Adaptif canlılar ile ilgili örnekler
Çöl Tilkileri
Çöl tilkilerinin ısı kaybetmeleri gerektiği için kulakları ve kuyrukları uzundur. Ayrıca gövde yüzeyleri daha geniştir.
Kutup Ayıları
Kutuplarda yaşayan ayıların yağ oranı ekvatorda yaşayanlara göre çok fazladır. Bu durum kutup ayılarının soğuğa karşı daha avantajlı olmasını sağlar. Ayrıca burun ve kulakları daha küçüktür. Kutuplarda yaşayan ayıların beyaz, ekvatordakiler ise siyah tüylüdür.
Kaktüsler
Kaktüslerin kökleri suyu çok iyi emer ve gövdesinde depolar. Kaktüslerin yaprakları zamanla diken şeklini alır. Diken şeklindeki bu yaprakların terlemeyi en aza indirmesi su kaybını da en aza indirdiği anlamına gelir.
Ahtapotlar ve Bukalemunlar
Bukalemunlar ve ahtapotlar kendini korumak için çevrelerine göre renk değiştirirler. Böylelikle kamufle olarak avlanma ihtimallerini en aza indirirler.
Develer
Çölde yaşayan develerin kum fırtınalarından etkilenmemek için kulak ve burunları kıllıdır.
Adaptasyon Her Zaman Avantajlı mıdır?
Canlıların bazı adaptif özelliklerinin bulunmalarının sebepleri bariz iken bazılarının neden bulunduğu konusunda hala muammalar yaşanmaktadır. Aslında bunun çeşitli nedenleri olabilir: Bir özellik önceden faydalı iken artık faydalı değildir yahut bu özelliğin bir faydası vardır fakat henüz bilinmiyordur. Özellik, başka bir özelliğe bağlı olarak faydalıdır. Bazı özellikler belirli şartlarda ortaya çıkabilir ve o şartlara henüz denk gelinmemiştir. Bununla ilgili olarak çok güzel ve özel örneklerin bulunduğu Galapagos Adaları'na bir göz atalım.
Örneğin; Deniz İguanaları denizde yaşayabilen tek otçul sürüngenlerdir ve karada yiyecek bulamamaları sonucu denize yönelerek deniz canlıları tüketmeleri onlara bu özelliği kazanmıştır veya az önce de bahsettiğimiz gibi bu özellik zaten varken ortaya çıkmıştır. Durum adadaki kaplumbağalar için de pek farklı değildir. Besinlerini ağaçlardan elde eden kaplumbağalarda da değişik adaptasyonlar baş göstermiştir. Daha ayrıntılı incelemek için Galapagos Adaları ve Darwin ile ilgili yazımızı okuyabilirsiniz. Genetik varyantlar rastgele geliştiği için ve canlıların çevresi de sürekli değişim içinde olduğu için adaptasyonların yararlılığı da gelip geçicidir.
Bir özelliğin adaptif olup canlının evrimsel uyumu artırır nitelikte olması onun hep öyle devam edeceği anlamına gelmez. Bazı özellikler artık canlıya yük haline gelip gereksiz olabilir. Bu tür adaptasyonlara vestigial denir.
Bir karşı-adaptasyon, başka bir adaptasyonun neden olduğu seçici baskı sonucu ortaya çıkmış bir adaptasyondur. Bu durum evrimsel silahlanma yarışında görülür. Bir türü avantajlı kılan özellik başka bir türde oluşup yayılan bir özellik sonucu etkisini kaybeder. Yani çevre şartlarıyla adaptasyon doğru orantılıdır diyebiliriz.
Adaptasyon ve Aklimasyon
"Adaptasyon" terimi bir canlının yaşamı sırasında uyumlu olabilmesi için gerçekleştirdiği bir değişim olarak kullanılır fakat bunun daha spesifik olarak ifade edilmesi "aklimasyon" ya da "aklimatizasyon" ile ifade edilebilir. Aklimasyon (iklimlenme) canlıların çevrelerindeki değişimlere uzun sürede gösterdiği aşamalı tepki. Bu tepkiler az çok alışkanlık biçiminde ortaya çıkar ve çevre koşullarına bağlı olarak eski durumuna dönebilir. Aklimatizasyon (iklime uyum) ise derinin güneşte kararması gibi uzun vadelidir.
