Orta Çağ'da Bir Mühendislik Dehası Cezeri

Cezeri Kimdir?

Tam adı, İsmail Ebul-iz Bin Razzaz El-Cezeri olan ve bizim Cezeri batı dünyasının ise Cazari/Gazari olarak bildiği, çağının ilerisindeki bilim insanı 1153 yılında Cizre’de doğmuştur. Mekatronik biliminin öncüsü kabul edilir. Aynı zamanda dünyanın ilk sibernetik bilgini olan Cezeri, bilgisayarın temellerini oluşturacak çalışmalarıyla bilinir. Ayrıca robotlar, saatler, otomatik çocuk oyuncakları, termos, şifreli kilitler ve şifreli kasalar gibi 60 civarında makinenin mucididir. Cezeri’nin çalışmalarını günümüze aktaran, kendi kaleme aldığı el-Câmiʿ beyne’l-ʿilmi ve’l-ʿameli’n-nâfiʿ fî sınâʿati’l-hiyel (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar) adlı eserdir. Cezeri bu eserini Diyarbekir Sultanı Sukmân bin Artuk'un isteği üzerine kaleme aldı. Sultan, Cezeri’nin çalışmalarına çok kıymet veriyordu ve bu nedenle kaybolup gitmelerini istemiyordu. Bu eser sayesinde teknik ve bilimsel çalışmalar oldukça ilerledi.

 

Cezeri, 25 yıl Artuklu sarayında Sultan Kara Aslan ve torunu Nasıruddin Mahmud’un yanında görev yaptı. Bu görevinin ardından memleketi Cizre’ye döndü ve burada vefat etti. Yaşamına dair bilgilerimiz, büyük ölçüde kendi kitabında anlattıklarıyla sınırlıdır.

 

“Zamanın Harikası” Cezeri

Sibernetik ve otomatik sistemler alanında çalışmaların başlangıcı hususunda; Almanlar Leibniz’i, Fransızlar Descartes ve Pascal’ı, İngilizler Bacon’ı bilim dünyasında ileri sürer. Ancak Cezeri, tüm bu bilim insanlarından 600 yıl önce sibernetiğin ilkelerini ortaya koydu. Yaptığı çalışmalar dönemindeki insanları hayrete düşürüyordu. Bu sebeple dönemin insanları ona “zamanın harikası” anlamına gelen Bediuzzaman diyordu. Cezeri yapmış olduğu çalışmaların çizimini ve teknik anlatımlarına da kaleme aldığı eserde yer vermiştir. Çalışmalarını teoride bırakmayıp onları denemiş ve hayata geçirmiştir. Kendi ifadesiyle “Tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalır” der.

Cezeri hakkında anlatılanlar arasında en dikkat çekeni, bir robot yaparak Artuklu Sultanına sunduğu ve robotun otomatik olarak çalıştığı, kısıtlı bazı hareketlerde yaptığı aktarımıdır. Ayrıca kitabında buna yönelik çizimlerin olması bu aktarıma delil olarak gösterilir. Cezeri’nin Diyarbakır’da görev yaptığı sırada icat ettiği pek çok otomatik makina sarayda kullanılmaktaydı.  Abdest almak için su döken otomat, içecek ikramı yapan robotlar, müzik enstrümanı (saz, tef ve zil) çalan aletler, saray salonlarında gezen tavus kuşu şeklinde makineler, su saatleri ve 24 şifre ile açılabilen kilitler gibi pek çok icadı sarayın içinde kullanılıyordu. Kaleme aldığı eserde yaklaşık 300 makine ve sistemin bilgileri mevcuttur. Bunların çalışma prensiplerini şemalarla tarif etmiştir. Suyun kaldırma kuvveti ve basınç gücünü kullanarak, tamamen yeni bir teknikle otomatik hareketler elde eden sistem kurdu. Cezerî'nin hava, boşluk ve denge prensibini kullanarak yaptığı araçlar oldukça meşhur olmuştur.

Cezeri’nin altı kitaptan oluşan “Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar” eserinin içeriği şu şekildedir:

 

Kitap I – Eşit saatlerin ve Güneş saatlerinin geçişlerinin belirtildiği saatlerin yapımı üzerinedir. On bölümden oluşur.

Bölüm 1; Güneş saatlerinin miktarını bildiren su saati

Bölüm 2; Güneş saatlerinin geçişini bildiren davulcu su saati

Bölüm 3; Kayık su saati

Bölüm 4; Eşit saatlerin geçişini bildiren fil su saati

Bölüm 5; Eşit saatlerin geçişinin ve onların bölümlerinin öğrenilebildiği bardak su saati

Bölüm 6; Eşit saatlerin geçişinin öğrenilebildiği tavus kuşlu su saati

Bölüm 7; Eşit saatlerin geçişinin mumdan öğrenildiği kılıçlı adamın mumlu saati

Bölüm 8; Eşit saatlerin geçişinin bilinmesi ve bir mum aracılığı ile saatlerin bölümü

Bölüm 9; Bir mum aracılığı ile geçen eşit saatlerin öğrenilebildiği saat

Bölüm 10; Eşit saatlerin geçişinin bir mumla öğrenilebildiği kapılı saat

 

Kitap II – İçki partileri için uygun kap ve figürlerin yapımı üzerinedir. On bölümden oluşur.

Bölüm 1; İçkili partilerde kime içki verileceğine karar veren bir kadeh

Bölüm 2; Partilerde kime içki verileceğine karar veren bir kadeh

Bölüm 3: İçki partilerinin hakemi

Bölüm 4; Bir içki partisinde havuz üzerinde yüzen kayık

Bölüm 5; İçine su ve farklı renkte şarap doldurulan, içkili partilerde kullanılan şarap ibriği

Bölüm 6; Hükümdarın artığını, yani kadehin dibinde kalan şarabı içen bir soytarı figürü

Bölüm 7; Bir balık ve hükümdara şarap sunacağı bir kadehi tutan, ayakta duran bir sâki

Bölüm 8: Bir kadeh ve şişe tutan bir adam. Şişeden kadehe şarap doldurup içer.

Bölüm 9; Ellerinde birer kadeh ve birer şişe tutan, birbirlerinin kadehine şarap doldurup içen iki şeyhin bulunduğu bir kürsü

Bölüm 10; Fasılalarla bir dolaptan çıkan ve şarap dolu bir kadehi sunan cariye

Kitap III – İbriklerin, kan alma teknelerinin ve abdest alma leğenlerinin yapımı üzerinedir. On bölümden oluşur.

Bölüm 1; Sıcak su, soğuk su ve ılık su dökebilen bir ibrik

Bölüm 2; Hükümdarın abdest alması için kendi kendine su dökebilen, ülüğü ördek şeklinde olan ibrik.

Bölüm 3; Abdest almak için su döken otomat

Bölüm 4; Abdest almak için su döken tavus kuşu

Bölüm 5; Akan kan miktarının öğrenildiği keşişli tekne

Bölüm 6; Kan miktarının belirlenebildiği iki kâtipli tekne

Bölüm 7; Kan miktarının belirlenebildiği hesapçı teknesi

Bölüm 8; Kan miktarının belirlenebildiği hisarlı tekne

Bölüm 9; El yıkamak için kullanılan tavus kuşlu leğen

Bölüm 10; El yıkamak için düzenlenmiş otomat

Kitap IV – Şekillerini değiştiren fıskiyeler ve sürekli çalan flüt için araç yapımı üzerinedir. On bölümden oluşur.

Bölüm 1; İki kefeli fıskiye

Bölüm 2; İki kefesi ve dört adet çıkış delikli borusu olan iki fıskiye

Bölüm 3; İki şamandıralı değişken fıskiye

Bölüm 4; İki şamandıralı fıskiye

Bölüm 5; Belirli aralıklarla şekil değiştiren tarcaharlı fıskiye

Bölüm 6; Belirli aralıklarla şekilleri değişen iki kefeli fıskiye

Bölüm 7; İki küreli, sürekli çalan bir flüt, biri durduğunda diğeri borusunu üfleyen iki borazancı için araç

Bölüm 8; İki kefeli sürekli flüt için bir araç

Bölüm 9; Terazili, sürekli çalan bir flüt için araç

Bölüm 10; İki şamandıralı, sürekli çalan bir flüt için araç

Kitap V – Derin olmayan göllerden ve ırmaklardan suyu yukarı çıkaran araçların yapımı üzerinedir. Beş bölümden oluşur.

Bölüm 1; Bir hayvan yardımıyla bir gölden suyu yukarı çıkarmak için araç

Bölüm 2; Bir gölden veya bir kuyudan suyu çıkaran araç

Bölüm 3; Merkezinde delik sütun bulunan bir kuyu

Bölüm 4; Bir gölden suyu yükseğe çıkaran bir araç

Bölüm 5; Bir tekerlek aracılığı ile akan bir sudan, suyu 20 zirâ yukarı çıkaran bir araç

 

Kitap VI – Değişik ve farklı şeylerin yapımı üzerinedir. Beş bölümden oluşur.

Bölüm 1; Amid (Diyarbakır) kentinde hükümdar sarayı için dökme pirinçten yapılmış bir kapı

Bölüm 2; Küre üzerinde bulunan, konumları bilinmeyen üç noktanın merkez noktası, bu araç yardımıyla dakik olarak saptanabilir; kullanılan dar, geniş ve diğer açılar da onunla ölçülebilir.

Bölüm 3; Alfabedeki harflerin 12’sinin yardımıyla bir sandığı kilitlemek için bir kilit

Bölüm 4; Kapının arkasındaki dört sürgüden oluşan kilit

Bölüm 5; Eşit bir saatlik süreyi uyaran güzel bir kayık

Bilimsel çalışmalar daima birbirinin öncüsü ve tetikleyicisi olmuştur. Cezeri’de çalışmalarını yaparken bilimin birikerek ilerleyen ve gelişen prensibinin örneği olmuştur. Kendisinden önce yapılmış pek çok çalışmadan faydalanmış ve bunları geliştirmiştir. Özellikle Antik Yunan ve Bizans bilim insanlarının çalışmaları Cezeri’ye çok yardımcı olmuştur. Cezeri’yi bilim dünyasında öne çıkaran en önemli özelliği deneye olan düşkünlüğü olmuştur. Yaptığı çalışmaları hayata geçirmek onun için oldukça önemliydi. Kitabında detaylı tariflere, çizimlere ve şemalara yer vermesi de diğer bilim insanlarına deney yapabilmeleri ve makineleri kullanabilmeleri için yol göstermektedir. Daha da önemlisi fikirlerinin uygulanabilmesinin yanında sınanabilmesi içinde bir kılavuz bırakmıştır. Cezeri, bir mucit olmaktan ziyade bir mühendistir. Çalışmaları mühendislik açısından yeni fikirler ve yöntemlerle doludur.

Cezeri’nin yapmış olduğu makinelerden su çarkı ile işleyen tulumba, modern mühendisliğin gelişiminde doğrudan rol almıştır. Bu alet, çift etki ilkesinin uygulanması, dönme hareketinin ileri-geri harekete çevrilmesi, emme borusunun bilinen ilk kullanılışı olması sebebiyle önemlidir.

 

Kaynaklar

Yavuz UNAT:  Artuklular Dönemi’nde Bir Türk Mühendis; Cezeri

Yavuz UNAT:  El-Cezerî'nin, Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar Adlı Eseri

Abdülkadir YÖRÜK, Bekir ÇIRAK: Mekatronik Biliminin Öncüsü İsmail El – Cezeri

Sadettin ÖKTEN: CEZERÎ, İsmâil b. Rezzâz (TDV İslam Ansiklopedisi)