Mısır piramitlerinden 7.500 yıl daha eski... Yaklaşık 12.000 yıllık bir yapı; Göbeklitepe...
Henüz insanların çanak çömlek yapmaya bile başlamadığı tarihlerden bahsediyoruz. Henüz yazı bulunmadığı için bizlere bırakabilecekleri hiçbir not yok. Gelecek nesillere bırakabilecekleri tek yöntem taşları oymak... Evet, taş devrinden bahsediyorum... Yerleşik hayat yok, insanlar henüz tarım yapmayı bilmiyor, tekerlek bile icat edilmemiş, avcı-toplayıcı olarak yaşıyorlar...
1995 yılında Göbeklitepe keşfedilip kazı çalışmalarına başlandığında tarihin gidişatının değişeceğinden hiç haberimiz haberdar değildik.
Türkiye'nin Şanlıurfa şehrinde bulunan Göbeklitepe merkezin yaklaşık 20km kuzeydoğusunda bulunuyor. Örencik köyü yakınlarında bulunan Göbeklitepe 90 dönümlük bir alanı kaplıyor. (yaklaşık 20 futbol sahası büyüklüğünde)
UNESCO'nun geçici listesine eklenen Göbeklitepe, 2018 yılında UNESCO Dünya Mirası listesine kalıcı olarak eklendi. Tarihi yeniden yazdıran Göbeklitepe ile ilgili sırlara yönelik kazı çalışmaları halen devam ediyor. Böylelikle burayla ilgili her geçen gün daha fazla bilgi ediniyoruz. Bugüne kadar böylesine bir yapının o dönemdeki insanların yapabileceği asla düşünülmemekteydi. Bu nedenle bu yapının keşfi, tarihi yeniden şekillendirmiştir.
Dünyanın en eski kutsal tapınağı Göbeklitepe, M.Ö. 10.000 civarında inşa ediliyor. Muazzam bir işçiliğe sahip. Taşlar yontularak vahşi hayvan figürleri taşlara oyulmuş.
Göbeklitepe'yi çevreleyen platoda kireç taşı ocakları bulunuyor. O dönemde yaşayan insanların bu taşları oyup şekillendirdikten sonra kürek çekme yöntemi ile kaydıra kaydıra tapınak alanına getirildiği düşünülüyor.
Şekilde gördüğünüz gibi daire bir alan çevresine koyulan "T" şeklindeki sütunlar ve bu sütunlarını aralarını dolduran taşlarla inşa edilmiş. Ortasında da iki tane "T" şeklinde sütun görmekteyiz.
Katmanları
Bizi şaşırtan noktalardan birisi de; bu yapıların insanlar tarafından toprakla doldurulup gömüldükten sonra üzerine tekrardan yenisini inşa etmeleri. Bu nedenle Göbeklitepe aslında bir yapay tepedir. Fotoğraflarda görmüş olduğunuz kutsal anıtlar aslında 12.000 yıllık olan anıtlar değildir. İlk yapılan anıtlar, binlerce yıl geçen süre zarfında insanlar tarafından gömülerek üzerine yeniden inşa edilmiştir. Üzerine tekrardan inşa edilen bu tapınaklar ilk yapılan tapınaklara göre daha da küçülmüştür. Bunun da nedeninin zamanla insanların yerleşik hayata geçmesi, tarım kültürünü kazanması sonucunda tapınak fikrinin gittikçe zorlaşmaya başlaması öngörülüyor.
Gömülüp üzerine tekrar inşa edilen bu nokta aslında 4 tabakaya ayrılmaktadır. Bu ayrım Neolitik (Çanaksız Çömleksiz Taş Devri) dönemin geçiş evrelerine göre ayrılır.
I. Tabaka: İlk tabakada yüzey katmanı bulunur.
II.A Tabaka: İkinci tabakanın ilk katmanıdır. Dikili taşları olan köşeli yapılar vardır. Milattan önce 8 bin - 9 bin yıllarında inşa edilmiştir. Noelitik Çağ'ın B evresi tarihine denk gelir. Köşeleri bulunan dörtgen yapılar görülür.
II.B Tabaka: Bu tabaka neolitik dönemin A-B geçiş evresine denk gelmektedir. Yuvarlak veya oval yapıda inşa edilen yapılar bulunur.
III. Tabaka: Üçüncüsü ise en önemli tabakadır. Neolitik Çağ'ın A evresine denk gelir. (M.Ö 10.000)
Üçüncü tabakada 10-12 adet T şeklindeki dikili taşlar kullanılarak inşa edilirken, ikinci tabakada 1 veya 2 tane daha küçük dikili taşlar kullanılmıştır.
Yukarıda da bahsettiğimzi gibi Kazılarda göze ilk çarpan şey "T" şeklinde bulunan dikili taşlar. Dikili taşların gövdesine insan vücudu figürü işlenmiş. Ancak üst kısmı yani kafa bölgesi çizilmemiş. Bu nedenle bu taşların tanrıyı temsil ettiği düşünülüyor. Tanrı gibi kutsal bir varlığı resmetmek olmazdı değil mi?
Bu resimde T harfindeki sütunlardan birini görmektesiniz. taşı ortadan saran bir kemer var, kemerin ucundan aşağı doğru sarkan bir süs ve kemerin hemen üzerinde ise iki tane el görmektesiniz. Öne doğru bakan bir insan figürü(?)
Bölgede çok sayıda oyulmuş, yontulmuş ve "T" şekline getirilmiş dikili taş kalıntısına rastlanmış ancak bunların ne amaçla yapıldığı ve neden tapınağa getirilmediği konusunda net bir bilgimiz yok.
Ayrıca çevreyi saran dikili taşlarda hayvan işlemelerinin bulunduğunu görüyoruz. Bu işlemeleri yapmak için hayvan kemikleri ve sivri taşlar kullanılmış. Bölgede çok sayıda hayvan kemiğine rastlanmıştır. Bölgede çok sayıda hayvan kemiği olmasının nedeni o dönem avcı-toplayıcı kültürüne sahip olmalarıdır. Topladıkları yiyecekleri burada depolayıp çalışmak için gereken enerjiyi elde etmişlerdir. Bulunan hayvan kemikleri çoğunlukla; ceylan, eski çağ yabani sığırları gibi hayvanlara aittir. Evcilleştirilebilecek türde herhangi bir hayvan kemiğine rastlanmamıştır.
Dikili taşların üzerinde bulunan motiflerin birer süs olmasından ziyade bu tapınağı koruyan bekçiler olduğu düşünülüyor. Özellikle motiflerdeki hayvanlara dikkat edersek çoğu saldırgan ve yırtıcı hayvanlardan oluşuyor.
Burada ayrıca bu tapınağın yapımında kullanıldığı düşünülen çok sayıda alet de bulunmuştur. Bulunan bazı eserler bozulmaması ve korunması adına Şanlıurfa Müzesinde sergilenmektedir.
Göbeklitepe'yi yaratmak için hem çok sayıda insan gücü hem de organizasyon gerektiriyordu. Bu da demek oluyor ki o dönemde yaşayan avcı toplayıcı toplumlar bu beceriyi kazanabilmişlerdi.
Şuana kadar Göbeklitepe'de herhangi bir üretim izine rastlanamadı. Ancak bazı kimyasal analizlerde "oksalat" kalıntıları ortaya çıktı. Buna dayalı olarak büyük şölenlerde ya da ayinlerde bira üretilebileceği tartışması da gündeme gelmiş oldu.
"Peki buranın tapınak olduğunu nereden biliyoruz?" diye sorduğunuzu duyar gibiyim. Bu alan, günlük yaşama hiç uygun değil. Günlük ihtiyaçların giderileceği şekilde, insanların burada uyuyup yaşayabileceği şekilde dizayn edilmemiş. Oysa burası tapınmak için çok uygun gözüküyor.
Yapılan araştırma ve bulgulara göre bu tapınakta "mezarlık" bulunmuyor. Çünkü o dönemde ölüler güneşe gömülüyordu. Ölü, açığa bırakılarak akbabalara yem ediliyordu. O dönemin inanışına göre ölü güneşe kavuşuyordu.
Neolitik dönemde inşa edilip ardından bilinçli olarak gömülen bu tapınak 12.000 yıl sonra tekrar gün yüzüne çıkıyor. Bakalım, daha neler öğreneceğiz...
