Volkanizma ve Yanardağ
Magma, Dünya'nın içinde, hamur kıvamında ya da sıvı olarak bulunan, uçucu gazlarla doymuş durumdaki eriyiktir. Volkanik dağların oluşumu doğrudan magma ile ilgilidir. Magma yeryüzüne doğru hareket ederek bir yerde toplanır. Buna magma odacığı adı verilir. Burada bulunan magma, bünyesinde bulunan gazların magmadan ayrılmaya başlaması ile volkanik faaliyetin tetiklenmesindeki rolü üstelenecektir. Magma içerisinde yüksek basınçta, çözünmüş halde bulunan gazlar, yer yüzüne yaklaşmaya başladığında genleşip magmadan ayrılmaya başlar. Bu durum volkanik faaliyetleri başlatır. Ancak magmanın türlerine göre patlamanın şiddeti değişkenlik gösterebilir.
Örneğin; %65’ den fazla Silis bulunan Felsik veya diğer adıyla asidik magmalarda genleşme engellenir ve basınç yüksek seviyeler ulaştığında büyük patlamalar meydana gelir. Şiddetli volkanik patlamaların ana sebeplerinden birisidir.
Magnezyum ve demir bakımından zengin olan Mafik magmalarda ise bu genleşmeyi engelleyen bir aktör yoktur. Böylelikle volkanik püskürmeler çok daha sakin görülür.
Magma içerisindeki gaz oranları değişkenlik gösterebilir. Bu oranlar, tehlikeli seviyelere çıkabilir. Hatta bu gaz oranları ve oluşacak bir patlama, bir coğrafyanın iklimini dahi değiştirebilecek kadar etkilidir.
Magmanın biriktiği magma odacığı ile yeryüzü arasındaki kanala baca adı verilir. Magma, basınç etkisi ile yeryüzünün zayıf noktalarından yukarı doğru ilerleyerek baca oluşturur ve magma bu bacadan püskürür. Dünya'nın derinliklerinde bulunan magmanın, yeryüzüne çıkması olayına Volkanizma denir.
Yanardağ, volkanizma sonucu oluşan bir yer şeklidir. Dağın yapısına göre, dağdan püsküren maddeler değişkenlik gösterebilir. Örneğin eğer su kaynağı bulunan bir dağ ise, lavlar suyu ısıtır ve yoğun bir su bu buharı ile püskürme oluşur. Aktif volkanlardan alınan gaz örneklerine göre, çoğu volkanın püskürttüğü gazların %50-80 oranında su buharı olduğu gözlemlenmiş. Patlamalarda kayıt altına alınan ve duman olduğu düşünülen o bulut, "çoğunlukla" su veya kükürt buharıdır. İçerisinde toz ve kül de bulunur.
Yanardağlardan püsküren, tahliye olan maddeler birikerek etrafa doğru yayılırlar. Bu nedenle yanardağların görüntüsü bir koniye benzer.
Yanardağ patlamasından dolayı etrafa saçılan parıltılar ise yüksek ısı sebebiyle parlayan maddelerdir. Yanardağdan püsküren maddeler yüksek ısıda olduğu için parlarlar. Ateşe benzetilebilir ancak bunlar ateş değildir. Yanardağdan püsküren bu küllerin oluşturduğu magmatik kayaçlara tüf adı verilir.
Dağın etrafından yayılan yüksek ısılı erimiş kayaçlar ise lav olarak adlandırılır.
Volkanizma Çeşitleri
Volkanizmaların oluşturduğu tek yer şekli volkanik dağlar değildir. Volkanizma sonucu bir çok farklı türde oluşan yeryüzü şekilleri bulunur.
Derinlik Volkanizması
Her zaman magma yeryüzüne püskürmez. Bazı durumlarda zayıf bölgelere dolarak içeride haps olurlar. Ardından soğuyan magma batolit, dayk, lakolit, sill gibi şekilleri oluştururlar. Yıllar sonra yer yüzü aşındıkça bu kayaçlar ortaya çıkarak küçük tepeler oluşturabilir.
Yüzeysel Volkanizma
İçeri de hapsolmayan magmanın oluşturduğu durumlara yüzeysel volkanizma adı verilir. Yanardağları oluşturan volkanizma türü yüzeysel volkanizmalardır.
Tabla Biçimindeki Volkanlar
Akan lavların geniş alanlara yayıldığı durumların sonucu olarak, tablo biçimindeki şekiller oluşur. Bazı bölgelerde lavlar çok büyük alanları kaplar ve bu katmanların kalınlığı binlerce metreye ulaşabilir.
Kalkan Şeklindeki Volkanlar
Bu şekilli volkanik dağlar, magmanın hafif püskürmesiyle gerçekleşen volkanizmaların bir sonucudur. Sakin lavlar yavaşça aktığı için eğim çok azdır. Hafif kubbeli dağlardır. Oldukça geniş alanları kapsayabilir.
Stratovolkan (Kompozit Volkan)
Volkanizma sonucu açığa çıkan kül, toz, kayaç ve lavlar ile oluşan şekillerdir. Dik yamaçlarıyla ve periyodik patlamalarıyla tanınırlar. Bunlardan fışkıran lavın akışkanlığı azdır ve çok uzağa yayılmadan önce soğur ve sertleşir. Bu nedenle çok dik yamaçlar oluştururlar.
Kül Konisi
Volkanizma sonucu açığa çıkan küllerden meydana gelir. Bu küller genelde küçük tepelerin oluşmasına neden olur.
Volkanizma Olayları Nerelerde Görülür?
Volkanik aktivitelerin %60'ı Pasifik okyanusunda bulunur. %60 aktivitelerin burada olması bölgenin adının "ateş çemberi" olarak adlandırılmasına neden olmuştur. Depremlerin %81'i burada gerçekleşir.
Volkanik aktivitelerin %20'si ise Akdeniz kuşağındadır. Bu kuşaklarda bulunan volkanların çoğu Stratovolkan'dır.
Bilinen Yanardağlardan Bazıları
Vezüv Yanardağı
Akdeniz kuşağında bulunan bir volkanik dağdır. Hala aktiftir, 1,281 metre yüksekliği bulunur ve bir stravolkandır.
Etna Yanardağı
Avrupa'nın en yüksek yanardağı. (3,329 Metre) Sicilya'nın doğusunda yer alır. Akdeniz kuşağındadır ve bir stravolkandır ve hala aktiftir.
Chimborazo Yanardağı
Ekvator'un en yüksek dağı. (6,310 metre yüksekliğinde) sönmüş bir volkandır. Zirvesi Yeryüzü'nün en uç noktasıdır.
Cotopaxi Yanardağı
Ekvator'un en yüksek ikinci volkanik dağı. (5,897 metre) Fakat ikinci dediğimize bakmayın bu gördüğünüz volkanik dağ, Dünya'nın yüksek aktif volkanik dağıdır.
Eyjafjallajökull Yanardağı
İzlanda'da bulunur. 1,653 metre yüksekliğindedir. Dünyanın en ünlülerindendir. 2010 yılında yaşanan bir patlama ile etrafı saran bulutlar nedeniyle bir çok uçak seferi iptal edilmişti. Eyjafjallajökull hala aktiftir.
Fuji Yanardağı
Japonya'nın en yüksek volkanik dağıdır. 3,766 metre yüksekliğindedir. Fuji hala aktif bir yanardağdır. Fakat 1700'lü yıllardan bu yana herhangi bir patlama görülmemiştir.
Erciyes Yanardağı
Kayseri'de bulunur. Dik yamaçlara sahip bir stravolkandır. Erciyes, sönmüş bir yanardağdır.
