Barnum (Forer) Etkisi: Fallar Neden İnandırıcıdır?

Fala inanmasa da falsız kalamayan müdavimlerin bile dikkatini çekmiştir: Ne zaman fal baktırsak "aaa tam ben!", "ne kadar da bana uygun" veya "bunu nasıl bildi ki yaa?" dediğimiz durumlar olmuştur. Ya da daha basitinden; hepiniz günlük burç yorumunuzu bir defa da olsa okumuşsunuzdur. Peki bu kadar insan aynı burca mensupken bu fallar nasıl her seferinde bireylere bu kadar uygun ifadeler içermektedir? 

Gerçekten de verilen metinlerde anlatılan ifadelere bakınca bunlar size çok uygun gelebilir. Ancak bu çok temel bir yanılgıdır; çünkü ifadeler herkese uyacak şekilde geneldir. Psikolojide bu yanılgıya Barnum Etkisi ya da Forer Etkisi denir.

Bilimsel anlamda bu fenomeni ilk araştıran kişi Bertram R. Forer'dir. P. T. Barnum ise sirklerde ve panayırlarda bu etkiyi kullanarak insanları kendisinin bir kişilik analisti olduğunu inandıran (biraz modern) bir falcıdır. 

Peki Forer bu etkinin farkına nasıl varmıştır?

1948'de verilen bir psikoloji dersinde meşhur psikoloji hocası B.R. Forer'in, öğrencilerine verdiği kağıtta şu not yer almaktadır: 

“Başkalarının sizi beğenmesine, size hayran olmasına ihtiyaç duyuyorsunuz, ama aynı zamanda kendinize karşı eleştirel olmaya da eğilimlisiniz. Kişiliğinizin bazı zayıf yönleri var ama genelde bunları telafi etmeyi başarıyorsunuz. Kendi yararınıza çevirebileceğiniz halde kullanmadığınız önemli bir kapasiteye sahipsiniz. Dışardan disiplinli ve özgüvenli gözükürken, içten içe kaygılı ve güvensizsiniz. Bazen doğru kararı verip vermediğiniz ya da doğru şeyi yapıp yapmadığınız konusunda kafanızda ciddi şüpheler uyanıyor. Belli bir miktarda değişiklik ve farklılığı tercih ediyorsunuz; kısıtlamaların, sınırlandırmaların içinde kalmak sizi mutsuz ediyor. Bağımsız bir düşünür olmakla gurur duyuyorsunuz ve başkalarının iddialarını tatmin edici kanıt olmadan kabul etmiyorsunuz ama kendinizi başkalarına açarken çok açık, çok içten olmayı akıllıca bulmuyorsunuz. Bazı zamanlar dışa dönük, sokulgan ve sosyalsiniz; bazı zamanlarsa içe dönük, sakıngan bir kapalı kutu oluyorsunuz. Bazı çok gerçekdışı arzularınız var.”

B.R. Forer daha sonra, dağıtılan kağıtta yer alan bu yorumun bize ne kadar uyduğunu gösteren bir skala dağıtır. 

Daha sonra metnin kendilerine uygunluğunu seçen öğrencilerinin sonuçlarını analiz eden eden Forer, testi ne kadar tekrar ederse ettin ortalamanın hep 4.26 olduğunu görmüştür. Forer'ın bu çalışmasından sonra aynı deney çeşitli katılımcılarla defalar tekrarlanmış ve ortalama genellikle 4.2 çıkmıştır. Peki herkesin kişiliği bu kadar farklıyken nasıl bunca insan birbirine yakın sonuçlar çıkarmıştır?

Cevap çok basittir. Forer'in verdiği metin çoğu insana uyacak şekilde düzenlenmiş belirsiz kişilik betimlemeleri içermektedir. (Ancak insanlarda bu etkinin gözlemlenebilmesini sağlayan iki temel faktöre dikkat çekmek gerekir. Birincisi, metin içindeki pozitif ifadelerin negatiflere oranı (%80 - %20). İkincisi ise bu ifadeleri aktaran kişinin güvenilir, bilinen ya da tavsiye edilmiş birisi olması.)

Anlayacağınız -özel güçleri(!) yoksa- her falcının söyledikleri aşağı yukarı her insana uyacak genel ifadelerden başka bir şey değildir. 

İnanmıyorsanız meşhur fal uygulamalarına gönderdiğiniz bir sonraki fincanın falını kendiniz için değil de, yanınızdaki diğer kişinin falıymış gibi, ona bunu söylemeden, okuyun. Onun falı olmamasına rağmen ''Tam ben yaa, nerden biliyor?'' diyeceği bir şeyler olduğunu göreceksiniz. Ya da günlük burç yorumlarında sadece kendi burcunuzun yorumunu değil diğer burçların da yorumunu okuyun. Kendinizi doğum gününüzden şüphe edecek halde bulacaksınız.

Son olarak büyüyü daha fazla bozmadan: Siz yine de fala inanmayın falsız da kalmayın.