Dede Korkut veya Korkut Ata, Türk masal, efsane ve halk hikayelerinde anlatılan yaşlı bilge ve ozandır. İsmiyle birlikte anılan “Dede Korkut Hikayeleri”nin anlatıcısıdır. Kazak kültüründe peri kızından doğduğuna inanılır. Yine eski Türklerin inanışına göre kutlu sayılan ateş korundan doğduğuna da inanılır. Bir başka rivayete göre ise Seyhun nehrinin Aral gölüne döküldüğü yerde doğduğuna inanılır.
Kopuzun mucidi ve halk ozanlarının atası olarak kabul görür. Doğa üstü bir takım güçlere sahip olduğu düşünülür. Sıradan insan ömründen uzun yaşamıştır. Hatta bazı boylarda ölümsüzlüğüne inanılır. Türklerin İslamlaşmasıyla birlikte eren olarak tasavvur edilmiştir. Daha çok Türklerin İslamlaşma dönemi tarihini ve kültürünü Dede Korkut hikayelerinde görsek de İslam öncesi eski Türk kültürünün izlerine de belirgin bir şekilde rastlanmaktadır. Esasen Dede Korkut anlatılarının izleri, çok eski devirlere kadar uzanır. Dede Korkut, kamlık/şamanlık ve eren/evliyalığı birbirine düğümleyen bir karakter olarak karşımıza çıkar. Her iki motifin ve bunların birbirlerine nasıl kaynaşıp, ne gibi bir duruma dönüştüğünün okuması rahatlıkla yapılabilmektedir.
Oğuzların önemli kahramanı Dede Korkut, İslamlaşma sonrası Allah’ın izniyle bir takım kerametler gösterme yetisine sahip birisi olarak görülür. Gelecekten haber verme, boyların zor durumlarında yardımına koşma, topluma rehberlik etme, doğan çocuklara ad verme, toylarda kopuz çalma, kuşların lisanını bilme vb. rolleri vardır. Ölümsüz bir bilge olarak farklı zamanlarda, farklı mekanlarda ortaya çıkmaktadır. Hikmetiyle insanlara rehber olur ve sözü dinlenir. Kendi akıbeti dahil her olaydan haber alır. Törenin koruyucusu olarak görülür. Oğuzların kültüründe önemli bir figürdür.
Dede Korkut hikayelerinin geçtiği kitapta on iki hikâye yer almaktadır. Bunlar, asırlardır süren sözlü geleneğin dilden dile aktarılan kayda geçirilmiş örneklerindendir. 14. ve 15. asırlarda yazıya aktarıldığı düşünülmektedir. Nazım ve nesir birlikte yazılmıştır. Tespit edilen iki yazma vardır. Birisi Vatikan’da bir diğeri de Dresden'de (Almanya) bulunmaktadır. Kitaptaki her hikaye sonunda ortaya çıkan Dede Korkut, bir mani veya öğüt verir, kopuz çalar ve dua eder. Hikayelerin her biri başlı başına bir destan niteliğindedir.
Dresden Nüshasında Yer Alan Hikayeler
1 Dirse Han Oğlu Boğaç Han
2 Salur Kazan’ın Evi Yağmalanması
3 Kam Büre Bey Oğlu Bamsı Beyrek
4 Kazan Bey Oğlu Uruz’un Tutsak Olması
5 Duha Koca Oğlu Deli Dumrul
6 Kanlı Koca Oğlu Kanturalı
7 Kazılık Koca Oğlu Yegenek
8 Basat’ın Tepegöz’ü Öldürmesi
9 Begin Oğlu Emren
10 Uşun Koca Oğlu Segrek
11 Salur Kazanın Tutsak Olup Oğlu Uruz’un Çıkarması
12 İç Oğuz’a Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldüğü
Vatikan Nüshasında Yer Alan Hikayeler
1 Hikayet-i Han Oğlu Boğaç Han
2 Hikayet-i Bamsı Beyrek
3 Hikayet-i Salur Kazan'ın Evi Yağmalanduğudur
4 Hikayet-i Kazan Begün Oğlu Uruz Han Tutsak Olduğudur
5 Hikayet-i Kazılık Koca Oğlu Yegenek Bey
6 Hikayet-i Taş Oğuz İç Oğuz'a Asi Olup Beyrek Vefatı
KAYNAKLAR
Muharrem Ergin: Dede Korkut Kitabı
Celal Beydilli: Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük
Orhan Şaik Gökyay: Dede Korkut (DİA)
Deniz Karakurt: Türk Söylence Sözlüğü; Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük
